Otyłość brzuszna – przyczyny i leczenie

Otyłość brzuszna, zwana także otyłością trzewną lub androidalną otyłością typu jabłkowego polega na nadmiernym gromadzeniu się tkanki tłuszczowej w okolicach brzucha. Nie jest pozytywnym zjawiskiem i może powodować określone skutki zdrowotne. Dowiedz się, jak rozpoznać otyłość brzuszną, jakie są jej przyczyny i jaką dietę stosować, by z nią walczyć.

Otyłość to problem współczesnych społeczeństw. Sprzyja jej powszechny siedzący tryb życia, zbyt obfita dieta i brak ruchu. Oprócz efektów estetycznych otyłość ma także negatywny wpływ na zdrowie, jest między innymi jedną z przyczyn zespołu metabolicznego (MetS), czyli zespołu czynników ryzyka rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego. 

Otyłość można rozpoznać, obliczając wartość BMI (wskaźnik masy ciała), który bierze pod uwagę masę ciała oraz wzrost. Gdy wartość BMI przekracza 25, mówimy o nadwadze, gdy przekracza 30, jest to już otyłość. Z uwagi na umiejscowienie tkanki tłuszczowej wyróżnia się otyłość uogólnioną, pośladkowo-udową oraz brzuszną. 

Czym jest otyłość brzuszna?

Otyłość brzuszna objawia się takim nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w jamie brzusznej, że jest ono nieproporcjonalne do całkowitej zawartości tłuszczu w organizmie i objawia się przede wszystkim zwiększonym obwodem talii. 

Podskórna tkanka tłuszczowa zlokalizowana jest bezpośrednio pod skórą nad mięśniami brzusznymi, stanowi część tłuszczu zlokalizowanego także w dolnych częściach ciała, czyli na udach i na pośladkach. Natomiast trzewna (wisceralna) tkanka tłuszczowa położona jest w jamie brzusznej pod muskulaturą brzuszną. 

Otyłość brzuszna u mężczyzn może dotyczyć panów w każdym wieku. Otyłość brzuszna u kobiety występuje zwłaszcza w okresie postmenopauzalnym. 

Tłuszcz nagromadzony w jamie brzusznej nie stanowi jedynie magazynu energetycznego, ale aktywnie uczestniczy w przemianach metabolicznych. Zwiększone ryzyko wystąpienia powikłań metabolicznych u osób z nadmiarem brzusznej tkanki tłuszczowej, związane jest między innymi z uwalnianiem wolnych kwasów tłuszczowych bezpośrednio do wątroby. Brzuszna tkanka tłuszczowa powoduje zwiększenie produkcji hormonów, cytokin i białek regulatorowych, które uczestniczą w procesach metabolicznych. Wyższa aktywność metaboliczna spowodowana jest również zwiększoną liczbą receptorów dla niektórych hormonów i innych biologicznie czynnych związków.

Otyłość brzuszna - przyczyny

Tłuszcz trzewny (brzuszny) zwykle stanowi około 15-20 procent u mężczyzn oraz około 5-8 procent całej tkanki tłuszczowej u kobiet. Udział tkanki wisceralnej w ogólnej ilości tkanki tłuszczowej zwiększa się wraz z wiekiem i dotyczy obu płci, ale u kobiet nasila się szczególnie po menopauzie. Czynnikiem sprzyjającym zwiększeniu udziału tkanki tłuszczowej brzusznej u kobiety może być także urodzenie dziecka.

Ilość tłuszczu brzusznego zależy między innymi od pochodzenia etnicznego. Mieszkańcy Chin i Azji Południowej posiadają większą ilość wisceralnej tkanki tłuszczowej w porównaniu z Europejczykami, a biali – więcej w porównaniu z Afroamerykanami. Badania wykazały także, że białe kobiety posiadają większą ilość takiej tkanki. Różnice widoczne są już u 7-letnich dzieci. 

Ważną rolę odgrywa czynnik genetyczny, odziedziczalność ilości wisceralnej tkanki tłuszczowej określono na 36 procent (dla porównania - podskórnej – na 57 procent). 

Stwierdzono także, że większemu nagromadzeniu tkanki tłuszczowej brzusznej sprzyja niska masa urodzeniowa w stosunku do wieku płodowego oraz niska masa ciała w pierwszym roku życia, ale nie wszystkie badania to potwierdziły. 

Pewną rolę w powstawaniu otyłości brzusznej odgrywają czynniki endokrynologiczne. Na powstanie otyłości może wpływać niedoczynność tarczycy i choroba Hashimoto, która powoduje, że trudno jest schudnąć.  Hormony wpływające na dystrybucję tkanki tłuszczowej, to kortyzol i insulina, które zwiększają odkładanie tłuszczu wisceralnego, a także hormon wzrostu i hormony płciowe, stymulujące lipolizę (rozkład trójglicerydów prowadzący do powstania kwasów tłuszczowych). U kobiet po menopauzie przyczyną otyłości brzusznej może być wyższe stężenie aktywnego testosteronu. W związku z tym wyróżnia się otyłość spowodowaną zaburzeniami hormolanymi.

Według niektórych badaczy zwiększona akumulacja wisceralnej tkanki tłuszczowej jest związana z przeżywaniem ciągłego stresu. Powoduje on chroniczną nadaktywność osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej oraz zwiększenie produkcji glikokortykoidów, które wpływają na gromadzenie się brzusznej tkanki tłuszczowej.

Istotne znaczenie w powstawaniu otyłości brzusznej ma sposób odżywiania. Sprzyja takiej otyłości dieta bogata w produkty o wysokim indeksie glikemicznym i ładunku glikemicznym, napoje słodzone fruktozą, produkty bogate w izomery trans nasyconych kwasów tłuszczowych (powstające w wyniku utwardzenia olejów roślinnych) oraz w nasycone kwasy tłuszczowe. 

Otyłości brzusznej sprzyja także wysokie spożycie alkoholu, zwłaszcza piwa, palenie papierosów, także przez kobiety w ciąży. Wyniki badań wskazują, że również mała ilość błonnika w pożywieniu sprzyja takiej otyłości a także brak aktywności fizycznej.

Można spotkać się z poglądem, że istnieje powiązanie kawa a otyłość brzuszna i że osoby pijące duże jej ilości są bardziej narażone na nadmierny przyrost tkanki tłuszczowej. Jednak twierdzenie to nie zostało udowodnione. Oczywiście, picie kilka razy dziennie kawy z mlekiem i z cukrem na pewno będzie sprzyjało tyciu.

Skutki otyłości brzusznej

Jakie mogą być skutki otyłości brzusznej. Czy jest ona groźna?  Otyłość brzuszna jest główną składową zespołu metabolicznego, który obejmuje szereg czynników takich jak upośledzona tolerancja glukozy, dyslipidemia (nieprawidłowe stężenie cholesterolu i trójglicerydów) oraz nadciśnienie tętnicze. 

Są one ze sobą wzajemnie powiązane i występowanie poszczególnych z nich może wpływać na ryzyko pojawienia się pozostałych. Badania wykazały, że rozpoznanie zespołu metabolicznego oznacza wzrost wystąpienia cukrzycy typu 2 aż pięciokrotnie, a chorób sercowo-naczyniowych – o 2,5 raza.

Otyłość brzuszna oznacza także zwiększone ryzyko zachorowania na niektóre rodzaje nowotworów, zwłaszcza raka jelita grubego, raka trzustki, endometrium i raka piersi po menopauzie. Wpływa także na obniżenie płodności, sprzyja wystąpieniu refluksu żołądkowo-przełykowego, cholesterolowych kamieni żółciowych i niealkoholowego stłuszczenia wątroby.

U osób z otyłością brzuszną zwiększa się ryzyko wystąpienia bezdechu sennego, gorsza jest funkcja oddechowa płuc. Stwierdzono także związek otyłości brzusznej z zespołem policystycznych jajników, z chorobą Alzheimera, demencją, a także mniejszą objętością mózgu i gorszymi zdolnościami poznawczymi u osób starszych.

Rozpoznanie otyłości brzusznej - wskaźnik WHR

Otyłość brzuszną można rozpoznać różnymi sposobami. Pośrednio można to zrobić na podstawie pomiarów i wskaźników antropometrycznych, czyli pomiaru obwodu talii, bioder i wzrostu. Gdy weźmiemy pod uwagę tylko obwód talii to u kobiet nie powinien on przekraczać 80 cm, a u mężczyzn – 94 cm, niezależnie od wzrostu. Wynik powyżej tych wartości oznacza otyłość brzuszną.

Do diagnozowania otyłości brzusznej służy także wskaźnik WHR (Waist to Hip Ratio), który określa stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Otyłość brzuszna stwierdzana jest wówczas, gdy wartość wskaźnika wynosi > 0,85 u kobiet i > 0,9 u mężczyzn. 

Inny wskaźnik to WHtR (Waist to High Ratio) określający stosunek obwodu talii do wzrostu. W tym przypadku wartość progowa określona została na 0,50, powyżej tej wartości stwierdza się otyłość brzuszną. 

Bezpośrednie metody badania otyłości brzusznej polegają na wykonaniu tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego, które mogą wykazać, czy występuje akumulacja tkanki tłuszczowej podskórnej lub trzewnej.

Otyłość brzuszna - dieta i zapobieganie

Jak pozbyć się otyłości brzusznej? Leczenie otyłości brzusznej polega w pierwszej kolejności na stosowaniu odpowiedniej diety oraz modyfikacji stylu życia. Jeżeli towarzyszą jej inne choroby, należy je leczyć. Istotna jest zmiana nawyków żywieniowych. Redukcji brzusznej tkanki tłuszczowej sprzyja dieta o ograniczonej kaloryczności oraz aktywność fizyczna. Ponieważ celem jest likwidacja nadmiaru tkanki tłuszczowej, zalecana jest dieta dostarczająca 1500-1700 kcal dziennie lub zawierająca co najmniej 500 kcal mniej niż dzienny limit zapotrzebowania, określony u danej osoby na podstawie jej wieku, wzrostu, wagi oraz prowadzonego trybu życia.

Zdrowa dieta, zalecana w celu redukcji otyłości brzusznej, polega na zmniejszeniu ilości tłuszczu do poziomu poniżej 30 procent wartości energetycznej oraz na unikaniu tłuszczów nasyconych. Należy ograniczyć takie produkty jak masło, śmietana, wykluczyć boczek, smalec, słoninę, tłuste mięsa, tłuste sery, olej kokosowy, palmowy, wiórki kokosowe i zabielacze do kawy. Preferowanymi tłuszczami powinny być tłuszcze zawierające jedno i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, takie jak oliwa z oliwek, olej rzepakowy i olej słonecznikowy.

Zaleca się także unikanie produktów zawierających tłuszcze jednonienasycone trans, takie jak potrawy smażone, margaryny twarde, ciastka, pieczywo cukiernicze, potrawy typu fast food, krakersy czy zupy w proszku. Wskazane są natomiast takie produkty jak chude mięso (indyk, kurczak, cielęcina), chude wędliny, chude ryby, chude sery i chude mleko a także sfermentowane produkty mleczne (jogurt, kefir). Głównym źródłem  energii powinny być produkty zbożowe oraz nasiona roślin strączkowych.

Zaleca się unikanie produktów o wysokim wskaźniku glikemicznym (słodyczy, wyrobów cukierniczych, miodu, dżemów, słodkich napojów) oraz alkoholu a także codzienne spożywanie warzyw i owoców, zawierających błonnik. Na zmniejszenie tłuszczowej tkanki wisceralnej wpływają szczególnie rozpuszczalne frakcje błonnika pokarmowego.

Ze zmniejszoną ilością trzewnej tkanki tłuszczowej związana jest także dieta z wysoką zawartością wapnia, podobne działanie ma przyjmowanie suplementów wapnia oraz witaminy D. 

W wyborze odpowiedniej diety może pomóc dietetyk. Diety skuteczne w walce z otyłością brzusznej to szczególnie dieta DASH oraz dieta śródziemnomorska. 

W leczeniu farmakologicznym choroby otyłościowej stosowane są nowoczesne leki zmniejszające uczucie głodu i apetytu. Farmakoterapia może być także konieczna w celu leczenia skutków otyłości brzusznej, takich jak nadciśnienie tętnicze, stany przedcukrzycowe oraz cukrzyca typu 2, czy zaburzenia lipidowe. Jednocześnie z farmakoterapią zalecana jest modyfikacja stylu życia.

Otyłość brzuszna - ćwiczenia

Nieodzownym elementem tej modyfikacji powinna być aktywność fizyczna, zalecany jest regularny ruch, czyli minimum 1 km spaceru lub 30-45 minut innego wysiłku, który powoduje przyspieszenie tętna do 100 uderzeń na minutę. 

Aktywność fizyczna w ciągu tygodnia powinna zajmować co najmniej 150-300 minut (najlepiej 30-60 minut umiarkowanego wysiłku co najmniej 5 razy w tygodniu). Ćwiczenia na otyłość brzuszną to może być gimnastyka, spacery, jazda na rowerze, pływanie lub inna aktywność dostosowana do możliwości i upodobań. 

Zapobiegnie otyłości brzusznej polega na stosowaniu powyższych zaleceń przez całe życie, czyli dbanie o odpowiedni sposób odżywiani oraz nieodzowną porcję ruchu.

Źródła:
Suliga E., Otyłość brzuszna – metody oceny, przyczyny występowania, implikacje zdrowotne, Studia Medyczne 2012, 27 (3), 65-71
Okręglicka K., Wiśniewska K., Zasady dietetycznego leczenia otyłości, W: Olszanecka-Glinianowicz M., Obesitologia kliniczna, Alfa Medica Press Wydawnictwo, Bielsko-Biała 2021
Ostrowska L, Czym kierować się w wyborze diety pacjenta z zespołem metabolicznym?, Forum Zaburzeń Metabolicznych 1/2011, 11-18
Murawska-Ciałowicz E., Tkanka tłuszczowa – charakterystyka morfologiczna i biochemiczna różnych depozytów, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 2017, 71, 466-484